Waarom Descartes niet meer werkt?
„Waarom de gedachten van Descartes ons niet helpen bij de huidige uitdagingen?”
In dit artikel schets ik in grote lijnen de historie van Westers Denken. Ik ga in op vragen als: Hoe hebben zich onze denkbeelden over de eeuwen heen ontwikkeld? En waar ligt de basis van het moderne Westerse wereldbeeld. Aansluitend wil ik graag stil staan bij de kenmerken van de wereld waarin wij nu leven. En stel ik de vraag of de uitgangspunten van weleer nog wel adequaat zijn in de hedendaagse wereld. Ik concludeer dat dat niet zo is en dat er dringend behoefte is aan een nieuw vertrekpunt een nieuw perspectief.
De Verlichting heeft ons verleid met ideeën van maakbaarheid en beheersbaarheid
Onze hedendaagse denkramen en perspectieven worden in hoge mate beïnvloed door principes en uitgangspunten die ontstonden tijdens de Verlichting. De Verlichting wordt beschouwd als een zeer invloedrijke periode in de westerse beschaving en ze leidde tot grote wijzigingen in het denken over religie, filosofie, kunst, wetenschap en politiek. Het was een tijdgewricht dat richting gaf aan de modernisering van de samenleving door middel van individualisering, emancipatie, feminisme, secularisering en globalisering. Het gelijkheidsbeginsel, de mensenrechten alsmede het ‘vrijdenken’ en het klassiek liberalisme vinden er hun grondslag.
In deze periode wint de Rede steeds mee aan gewicht. Het was Descartes die met zijn uitspraak: “Cogito ergo sum”, de mens positioneerde als denkend wezen die in zijn denkend vermogen zijn onderscheid vindt ten opzichte van alle anderen in het eco-systeem. Alleen via de Rede komt men tot waarheid. Dit in tegenstelling tot de Middeleeuwen waarin het waarheidsbeeld een Godgeven en door kerk uitgedragen waarheidsbeeld heerste. Baruch Spinoza werkte het vertrekpunt van Descartes verder uit en durfde als eerste de stelling aan dat alleen de Rede tot werkelijke verklaringen kan leiden. De opkomst van het Rationalisme.
Het was Isaac Newton die, voortbouwend op filosofische uitgangspunten van Descartes, met zijn Philosophaie naturalis principia mathematica de basis legde voor de wetenschappelijke benadering van de natuur en de daarbinnen voorkomende fenomenen. Een natuur die zich gedroeg naar bepaalde wetmatigheden. Wetmatigheden die onder alle omstandigheden de werkelijkheid beschreven. Wiskunde werd zo de taal van de ultieme waarheid.
De twee meest kenmerkende karakteristieken van de Verlichting die ook heden ten dage nog grote invloed uitoefenen op ons denken en handelen zijn aan de ene kant de denkende mens, de rationeel denkende mens en de beschrijving van fenomenen en gedragingen aan de hand van wiskundige formules en wetmatigheden. Ratio en Formule. Verklaring, beheersing en maakbaarheid. De wereld als een klok.
Deze uitgangspunten van de Verlichting bepalen ook vandaag nog ons denken en doen. We leven met de idee van een maakbare en een beheersbare wereld. We zijn opzoek naar harde waarheid en de zekerheid die dat verschaft. We willen precies weten waar het over gaat en hoe het zit. Als het niet in cijfers kan worden uitgedrukt is het niet geloofwaardig. We geloven in het evenwicht en gaan uit van een stabiele status quo. Het is onze ambitie om te begrijpen en te doorgronden in een poging de fenomenen om ons heen te demystificeren en te ontcijferen. Ons belangrijkste instrument daarbij is ons hoofd, de Rede.
Ook het hedendaagse bedrijfsleven staat sterk onder invloed van de erfenis van de Verlichting. Het idee van een bedrijf als een machine, als een klok ontstond gedurende de Industriële Revolutie. Het was vervolgens Frederick Taylor (1911) die in zijn boek “Principles of Scientific Management” de machine-metafoor verder perfectioneerde. Tot op de dag van vandaag staat zijn aanpak bekend onder het begrip “Taylorism”. De uitvloeisels van zijn denken zien wij terug in bijvoorbeeld de wereld van de fastfood restaurants. Gemechaniseerde restaurants waar aan de lopende band sterk gestandaardiseerd eten wordt gemaakt. Het bijbehorende handboek beschrijft tot in het laatste detail hoe het productieproces verloopt. Een eufemistische naam voor dit soort gemechaniseerde restaurants is systeemhoreca.
Zo geeft ons intellectuele verleden heel nadrukkelijk richting aan onze kijk op bedrijven en organisaties. Het was Milton Friedman die in een veel besproken artikel in Time Magazine postuleerde: “the sole purpose of an organisation is to generate profit for shareholders. Een bedrijf als een geldmachine. Met als enig doel maximaal rendement voor externe eigenaren. Aangestuurd door daarvoor aangesteld management. De strategie, doelstellingen en structuur worden door hen, vaak in samenwerking met een externe consultant, bedacht en aan de organisatie opgelegd. Middels top-down controle sturen we op maximale efficiëntie en rendement. De machine-bureaucratie ten voeten uit. En die machine vraagt onderhoud omdat hij anders te veel slijtageverschijnselen gaat vertonen. Aangezien de organisatie net als onze auto of willekeurig welke andere machine niet in staat is in zijn eigen onderhoud voorziet is hier dus een taak voor het management weggelegd: het regelmatig onderhouden van de machine zodat hij maximaal blijft presteren. Ook dan weer werken we vanuit een organisatie ontwerp, een nieuw model dat we over de organisatie uitrollen. Dit proces kent vele namen die wederom het statisch perspectief verder bekrachtigen: business proces redesign of value proposition re-engineering. En tenslotte heeft ook het proces van aanpassing, de laatste schakel in de keten van bedrijfsvoering, heeft een hoog maakbaarheidsgehalte. We noemen dat Change Management. Het idee: verandering kan je sturen, beheersen en managen. Zelfs cultuurverandering. Tot zover onze epistemologische erfenis. Nu naar de realiteit van heden ten dage.
De hedendaagse wereld is complex en dynamisch
Er is al veel over geschreven en gezegd. We kunnen er haast niet meer omheen. En recente gebeurtenissen bewijzen het maar weer eens: We leven in een complexe wereld.
Die complexiteit lijkt wel iedere dag groter te worden. Snelheid, bewegelijkheid, afhankelijkheid, onvoorspelbaarheid iedere dag weer ervaren hoe complex onze moderne wereld geworden is. En dat in een tijdsbeslag van enkele decennia. Die toenemende complexiteit is terug te voeren op een aantal structurele ontwikkelingen.
Op de eerste plaats de Globalisering van de wereldeconomie en ons wereldse leven. Niet alleen zijn nationale economieën ingebed in de dynamiek van de internationale wereldhandel, het financiële systeem dat aan onze internationale handelsstromen ten grondslag ligt is mondiaal. En dat financiële handelssysteem is wederom ingebed in mondiale vermogensmarkten die volledig grensoverschrijdend functioneren en opereren. En met deze mondialisering, globalisering van handel en industrie komt natuurlijk de globalisering van ons werken en ons werkterrein. Bedrijven met vestigen over de wereld, medewerkers die de wereld overvliegen om in de diverse contineten en landen hun werk te kunnen doen. Maar daarnaast is ook ons privéleven in toenemende mate geglobaliseerd. We zijn wereldburgers, kijken Amerikaanse series, eten buitenlands eten gaan op vakantie in exotische bestemmingen en vliegen als het even kan voor een lang weekend naar een spannende uitdagende stad. New York, Miami, Barcelona, Tel Aviv, alles binnen handbereik.
Die globalisering van onze wereld zowel zakelijk als privé wordt het afgelopen decennium versneld en geïntensifieerd door de Digitalisering van onze samenleving. Alles is toegankelijk en per knopdruk te vinden, te lezen, te bestellen en te ervaren. Niet alleen heeft dit onze wereld kleiner gemaakt, de digitalisering leidt ook tot een hoge verbondenheid. Niet in de sociale zin maar in de zin van een netwerk waarin in toenemende mate zaken en actoren met elkaar in verbinding staan en van elkaar afhankelijk zijn. Zonder dat die afhankelijkheden per definitie zichtbaar zijn of zichtbaar te maken zijn. De wereld verwordt door de digitalisering tot een complex network en gaat zich derhalve ook steeds meer als een complex systeem gedragen. De snelheid waarmee zich dit voltrekt loopt parallel met de snelheid waarmee de rekencapaciteit van onze computers en netwerken zich ontwikkelt: exponentieel. Via exponentiële groei verwordt onze wereld tot een complex systeem. Een samenhangend geheel aan actoren die op systeemniveau eigenschappen vertonen die niet zijn af te leiden uit de eigenschappen van de afzonderlijke onderdelen. In de wereld om ons heen vinden we voorbeelden te over: vogelzwermen, beurskoersen, de economie, het klimaat maar ook onze hersenen en de bedrijven waar we werken.
Tenslotte wordt de complexiteit van ons wereldsysteem beïnvloed veranderingen in bevolking (omvang, samenstelling en leeftijdsopbouw) en een verschuiving in onderliggende waardepatronen. Toenemende bevolkingsaantallen, steeds beter opgeleid (gem. genomen in de wereld), een sterker bewustzijn over wat belangrijk is en wat ertoe doet en een verhoogde autonomie ook op jonge leeftijd draagt verder bij de aan de complexiteit van onze wereld. Zie is deze samenhang ook het artikel van Anna-Leena Haarkamp. LINK TO ANNA-LEENA’s ARTICLE
De uitgangspunten van de Verlichting zijn per definitie ontoereikend in het adresseren van complex dynamische vraagstukken
Kortom, we leven in een wereld die zich kenmerkt door: volatility, uncertainty, complexity, and ambiguity. Een wereld die in hoge mate dynamisch en complex is. Waarin zaken zich snel ontwikkelen en verandering een constante lijkt te zijn. Een wereld die vraagt om een andere zienswijze op organisaties en bedrijven. Want onze managementpraktijk, onze gangbare hedendaagse concepten van sturing en strategie gaan uit van zaken als maakbaarheid, reductionisme, zekerheid en voorspelbaarheid. Aspecten die haaks staan op de wezenlijke eigenschappen van een complexe wereld, een complex systeem. Ze zijn daarmee de facto en per definitie ontoereikend in een wereld die steeds complexer wordt. Onze erfenis is ontoereikend. We moeten toe naar een nieuw perspectief. Hiervoor verwijs ik graag naar een andere bijdrage op deze website: “Wat Heisenberg, Prigogine en Margulis ons kunnen leren over het bedrijfsleven.” LINK TO MY OTHER ARTICLE
Literatuur
Fritjof Capra: Systems View of Life
Thijs Homan: Het ET-CETERA PRINCIPE
Stuart Kauffman: At home in the Universe
Lynn Margulis: Symbiotic planet
Maturna and Varela: Tree of Knowledge
Stephen Toulmin: Kosmopolis
Wie zijn de wetenschappers die in dit artikel worden genoemd?
Rene Descartes: filosoof, 17de eeuw
Milton Friedman: econoom, 20ste eeuw
Werner Heisenberg, natuurkundige 20ste eeuw
Lynn Margulis: biologe, 20ste eeuw
Isaac Newton: natuurkundige, 17de eeuw Ilya Prigogine, chemicus, 20ste eeuw